در دنیای امروز روزانه معامله‌های زیادی بین افراد حقیقی و حقوقی مختلف انجام می‌شود. در این معاملات معمولاً بلافاصله یا بعد از مدتی وجهی پرداخت می‌شود. هر معاملهای هم دو طرف دارد: خریدار و فروشنده. آیا تا به حال، اصطلاح ثمن معامله را شنیده‌اید؟ به نظر شما این اصطلاح چه معنایی دارد؟ واژۀ «ثمن» در لغت به معنای بها، نرخ، ارزش و قیمت است. در اصطلاح حقوقی، ثمن همان پولی است که از طریق فروش مالی در معامله به دست آورده‌ایم. مبلغ ثمن ممکن است برابر با ارزش روز کالا، کمتر و یا حتی بیشتر از آن باشد. بنابراین مبلغ ثمن معاملهای که در مبایعه نامه ثبت می‌شود قراردادی بین دو طرف است.
امروزه و در سراسر دنیا نهادها و قوانین متعددی بر اجرای درست فرایند فروش نظارت می‌کنند. ما در این مقاله سعی کرده‌ایم که به تمامی سؤالات و ابهامات دربارۀ ثمن معاملات پاسخ بدهیم. پس اگر این روزها قصد خرید یا فروش چیزی را دارید، خواندن این مقاله را از دست ندهید.
فهرست سر تیتر مطالب در مقاله: ثمن معامله و تمام چیزهایی که باید درباره آن بدانید.
مبایعه نامه چیست؟
همان‌طور که گفتیم، ثمن معامله نرخی است که در مبایعه نامه ثبت می‌شود. بنابراین لازم است پیش از هر چیز بدانیم که مبایعه نامه چیست. مبایعه نامه به قراردادی گفته می‌شود که براساس آن بین دو یا چند نفر معاملهای انجام می‌شود. در این معامله‌ها، مالی اعم از منقول و غیر منقول، خرید و فروش (بیع) می‌شود. نکتۀ قابل توجه این است که مبایعه نامه سندی عادی است که در آن خریدار و فروشنده در خصوص چیزی که معامله می‌شود با هم توافق می‌کنند. طرفین معامله در مبایعه نامه دربارۀ زمان و مکان تحویل مال، نحوۀ پرداخت هزینه و … تعهداتی را می‌پذیرند. باید بدانیم که مبایعه نامه یک سند عادی است نه سند رسمی. این دو تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند.
سند رسمی سندی است که مأموران و کارشناسان اسناد رسمی آن را تنظیم می‌کنند. به عنوان مثال شناسنامه یا هر سندی که در دفترخانۀ اسناد و املاک تنظیم شود، رسمی است. به طور کلی اسناد رسمی به اسنادی گفته می‌شود که در دفترخانه‌ها تنظیم شده باشند. اما اسناد عادی اسنادی هستند که بین دو طرفی که آن را امضا کرده‌اند و قائم مقام آنها (ازجمله وراث) اعتبار دارد. بنابراین همان طور که گفته شد، مبایعه نامه نیز یک سند عادی به حساب می‌آید.
ثمن معامله چیست؟
در تمام قراردادهای خرید و فروش (مبایعه نامه‌ها) قسمتی برای ثبت ارزش ریالی معامله وجود دارد. در این قسمت مبلغ پولی که در ازای انتقال مالکیت مال خریدار به فروشنده تعلق می‌گیرد ثبت خواهد شد. به این مبلغ، ثمن معامله گفته می‌شود. در بیشتر قراردادهای پیش فروش، ثمنی برای معامله تعیین نمی‌شود. چون ممکن است زمان تهیه و تولید طولانی‌تر شود. بنابراین تعیین ثمن را به مراحل بعدی فروش موکول می‌کنند.
این شیوه در فروش اتومبیل و آپارتمان رایج‌تر است. در اغلب مواقع ثمن معاملات را تولید کننده تعیین می‌کند. همین مسئله هم ممکن است موجب درگیری و اختلاف نظر طرفین بشود. براساس فقه و قانون مدنی، در معامله‌ها ثمن باید مقطوع باشد. در غیر این صورت معامله باطل خواهد بود.
ثمن معاملات کی و چگونه پرداخت می‌شود؟
به محض اینکه خریدار مبایعه نامه را امضا کند، موظف به پرداخت بهای مال معامله شده به فروشنده است. در اصطلاح حقوقی بگفته می‌شود که ثمن این معامله حال است. البته در عرف به این نوع معامله، معاملۀ نقدی گفته می‌شود. از نظر قانون‌گذار این نوع از معامله، بهترین نوع آن است. احتمال ایجاد مشکلات و درگیری‌های متعدد مالی و حقوقی در این معاملات کمتر است.
براساس ماده 10 قانون مدنی و آزادی در امر توافقات، انواع دیگری از معامله هم متصور هستند. ممکن است دو طرف معامله به صورت توافقی زمان مشخصی را برای پرداخت ثمن تعیین کنند. همچنین ممکن است خرید و فروش تحت شرایطی خاص و مثلاً به طور قسطی انجام شود. در چنین مواقعی فروشنده برای دریافت پول باید تا سررسید اقساط صبر کند. بنابراین واضح است که قبل از تاریخ مقرر پرداخت پول، حق مطالبۀ آن را نخواهد داشت. در نتیجه نحوۀ پرداخت ثمن معامله می‌تواند نقدی مُؤَجَّل (زمان‌دار) یا اقساطی باشد.
آیا تفاوتی بین ثمن و قیمت وجود دارد؟
در نگاه مردم عادی، تفاوتی بین این دو اصطلاح وجود ندارد. اما باید توجه داشت که در علم حقوق، هر واژه و اصطلاح بار معنایی خاص و ارزش‌های جداگانه دارد. در این مورد هم باید گفت که بین دو واژۀ «قیمت» و «ثمن» تفاوت‌هایی وجود دارد.
در پاراگراف‌های قبلی ثمن را تعریف کردیم. ثمن معامله می‌تواند برابر با ارزش کالا، کمتر و یا حتی بیشتر از آن باشد. اما این مسئله دربارۀ قیمت صادق نیست. قیمت، به ارزش کالا در بازار و عرف گفته می‌شود. تعیین‌کنندۀ اصلیِ مبلغ قیمت، عرف است. نام دیگر قیمت نیز، ثمن المثل است.
اگرچه در تعریف ثمن گفته‌اند که می‌تواند از بهای واقعی کالا بیشتر یا کمتر باشد، اما قانون با هدف حفظ حقوق اقشار مختلف جامعه و کنترل روند معامله‌ها و قراردادها، محدودیت‌ها و ضوابطی را تعریف کرده است.
اگر ثمن معامله پرداخت نشود چه اتفاقی می‌افتد؟
هر معاملهای برای دو طرف، یعنی فروشنده و خریدار، تعهداتی ایجاد می‌کند. طرفین معامله موظف هستند که به این تعهدات عمل کنند. اگر خریدار بعد از معامله وجهی نپرداخته باشد، فروشنده می‌تواند به دادگاه برود و وجه خود را مطالبه کند. در این صورت خریدار ملزم به پرداخت مورد نظر می‌شود.
در بعضی مواقع، پرداخت وجه منوط به اجرای بعضی تعهدات از طرف فروشنده است. مثلاً فروشنده باید تعهد خود را نسبت به تنظیم سند رسمی و تحویل بیع ایفا کند. در صورتی که فروشنده قبل از دریافت ثمن معامله به تعهداتش عمل نکرده باشد، برای فروشنده حق فسخ مقرر خواهد شد. همچنین اگر خریدار به تعهدات خود عمل نکند، فروشنده می‌تواند به‌صورت یک جانبه قرارداد را فسخ کند. در چنین شرایطی فروشنده باید مراتب فسخ را به اطلاع خریدار برساند. این اطلاع معمولاً از طریق اظهارنامه‌ها انجام می‌شود.
پرداخت ثمن معاملات را چگونه اثبات کنیم؟ اثبات آن به عهدۀ چه کسی است؟
در مواقعی ممکن است بین طرفین معامله بر سر پرداخت ثمن مشکلاتی به وجود بیاید. اثبات پرداخت وجه در چنین مواقعی به عهدۀ خریدار است، چون معمولاً اصل بر عدم پرداخت گذاشته می‌شود. بهترین راه اثبات پرداخت ثمن معامله برای خریدار، این است که رسیدی از فروشنده در دست داشته باشد. البته راه‌های دیگری نیز برای اثبات پرداخت ثمن وجود دارد. مثلاً استعلام از بانک و ارائۀ فیش واریز مبلغ به حساب فروشنده. همچنین اگر فرد شاهدانی برای پرداخت مبلغ نیز داشته باشد، کار برایش راحت‌تر خواهد بود.
در صورتی که خریدار هیچ کدام از اسناد ذکر شده را نداشته باشد، دادگاه او را به پرداخت وجه محکوم خواهد کرد.
آیا فروشنده هم می‌تواند دریافت نکردن ثمن معامله را ثابت کند؟
موقعیتی را در نظر بگیرید که فروشنده در متن قرارداد اقرار به دریافت ثمن معامله کرده باشد. آیا بعدها می‌تواند ثابت کند که مبلغی از خریدار دریافت نکرده است؟ بله، چنین امکانی وجود دارد. اما فروشنده باید بتواند ثابت کند که برخلاف چیزی که در قرارداد ثبت شده، پولی از خریدار نگرفته است. اگر فروشنده نتواند ادعای خود را ثابت کند، حق مطالبۀ مبلغ قرارداد را نخواهد داشت. چون در متن مبایعه نامه یا قرارداد اقرار کرده که ثمن معامله را دریافت کرده است.
نکته مهم:
مطالبۀ ثمن معامله معمولاً به عهدۀ فروشنده است. در واقع طرح دعوای حقوقی جزو اختیارات حقوقی فروشندگان است.
اگر نتوانیم پرداخت ثمن را در معامله اثبات کنیم چه اتفاقی می‌افتد؟
همان‌طور که گفتیم، انعقاد قرارداد برای هر دو طرف معامله مسئولیت‌هایی ایجاد می‌کند. اگر هر کدام از طرفین به تعهد و مسئولیت خود عمل نکند، طرف دیگر می‌تواند از طریق دادگاه او را ملزم به ایفای تعهدات خود کند. بنابراین اگر خریدار به هر دلیلی ثمن معامله را نپردازد، فروشنده حق فسخ معامله و الزام حقوقی خریدار به پرداخت ثمن را دارد. فسخ قرارداد از طریق ارسال اظهارنامه به طرف متخلف معامله از سوی دادگاه حقوقی اعلام می‌شود.
دادگاه صالح برای ارائۀ دادخواست مطالبۀ ثمن معامله
براساس رای وحدت دیوان عالی کشور، دادگاه حقوقی محل اقامت خوانده (خریدار) صالح رسیدگی به دعوای مطالبۀ ثمن اموال است. برای طرح دعوا در دادگاه‌های حقوقی، ابتدا باید به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کنید. این دفاتر بعد از تکمیل پرونده و دریافت هزینۀ دادرسی معادل دعاوی مالی، آن را به دادگاه صالح ارسال می‌کنند. اگر ثمن معامله تا 20 میلیون تومان باشد، شوراهای حل اختلاف محل سکونت خوانده نیز صلاحیت بررسی پرونده را دارند.
مدارک مورد نیاز برای تنظیم دادخواست اثبات پرداخت ثمن
- دادخواست مطالبۀ ثمن
- مدارک شناسایی به منظور احراز هویت
- اصل قراردادی که بین خریدار و فروشنده منعقد شده
- شهادت شاهدان
- تهیه و تنظیم استشهادیه
الزام به پرداخت (تأدیه) ثمن معامله‌ها یا قرارداد
در معامله‌ها خریدار در قبال به دست آوردن ملک یا … ملزم به پرداخت وجهی به فروشنده می‌شود. همچنین فروشنده هم متعهد می‌شود که بعد از دریافت وجه، مورد معامله شده را به خریدار تحویل دهد. گفتیم که اگر خریدار ثمن معامله را نپردازد، فروشنده می‌تواند در دادگاه علیه او طرح دعوی کند. عده‌ای دعوی مطالبۀ ثمن را با دعوی استرداد ثمن یکی می‌دانند. این در حالی است که مطالبۀ ثمن از سوی فروشنده است، ولی دعوی استرداد ثمن از طرف خریدار مطرح می‌شود. استرداد ثمن در مواقعی مطرح می‌شود که بعد از پرداخت وجه معامله، به دلایلی معامله فسخ شده باشد. در چنین موقعیتی خریدار با طرح این دعوی قصد دارد که پول خود را از خریدار پس بگیرد. اگر معامله در سال‌های قبل انجام شده و بر اثر نوسانات اقتصادی قیمت معامله تغییر کرده باشد، خواهان می‌تواند ثمن را به نرخ روز مطالبه کند.
در چه مواردی می‌توان دعوای استرداد ثمن را طرح کرد؟
- ممکن است یکی از طرفین قرارداد با استناد به خیارات درج شده در قرارداد (مثل خیار عیب، شرط و…) قرارداد را فسخ کند.
- همچنین ممکن است دو طرف به طور همزمان تصیم به فسخ قرارداد بگیرند که به آن اقاله گفته می‌شود. اقاله حتی در زمانی که مورد معامله تلف شده باد نیز امکان پذیر است. درواقع کسی که مورد معامله در دست او تلف شده، مکلف به پرداخت مثل یا قیمت آن است.
- زمانی که مورد معامله متعلق به شخصی غیر از فروشنده بوده باشد، دعوای استرداد وجه ثمن مطرح می‌شود. در چنین شرایطی مورد معامله به مالک اصلی پس داده می‌شود. خریدار نیز می‌تواند اصل پول خود را از فروشنده بخواهد. ممکن است خریدار در هنگام معامله از اینکه مبیع متعلق به فردی غیر از فروشنده بوده خبر نداشته باشد. در این موارد خریدار می‌تواند علاوه بر استرداد ثمن معامله، از فروشنده طلب خسارت هم بکند.
مدارک مورد نیاز برای طرح دادخواست مطالبۀ ثمن معامله
- کارت ملی یا شناسنامۀ دارای کد ملی
- ثبت نام در سامانۀ ثنا متعلق به قوه قضاییه
- ارائه دادخواست مطالبۀ ثمن معامله
- پرداختن هزینۀ دادرسی
- ارائۀ قراردادی که بر اساس آن دعوی مطالبۀ ثمن طرح شده است.
- شهادت شهود یا ارائه استشهادیه
در صورت کلاهبرداری چگونه می‌توان ثمن معامله را پس گرفت؟
ممکن است در مواقعی فردی با قصد کلاهبرداری معاملهای را انجام داده باشد. اگر این موضوع در دادگاه کیفری اثبات شود، خریدار یا فروشنده برای دریافت ثمن معامله نیازی به تقویم دادخواست مطالبه یا اثبات پرداخت ثمن نخواهد داشت. محاکم کیفری بعد از بررسی، حکم محکومیت فرد خاطی و رد مال را صادر می‌کنند. اما برای دریافت خسارت قرارداد باید مجدداً دعوای حقوقی طرح شود. البته امکان ارائۀ همزمان این خواسته‌ها به دادگاه هم وجود دارد.
آیا لازم است برای اثبات پرداخت ثمن معاملات وکیل بگیریم؟
به طور کلی پیشنهاد ما این است که پیش از انجام هر معامله یا کار حقوقی، با یک وکیل متخصص مشورت کنید. وکلا آشنایی بیشتری با قوانین، ضوابط و تعهدها دارند. همچنین تجربۀ آنها از پرونده‌های مختلف، می‌تواند به شما در گرفتن تصمیم درست کمک کند. تنظیم قراردادها کار پیچیده‌ای است و شما احتمالاً به مشورت گرفتن از یک فرد متخصص نیاز خواهید داشت.
سخن پایانی
در این مقاله سعی کردیم که به طور کامل به مسئلۀ پرداخت ثمن معامله اشاره کنیم. در صورتی که سؤالی داشتید و پاسخش را در این مقاله پیدا نکردید، می‌توانید سؤال خود را از بخش کامنت مطرح کنید. کارشناسان ما در اسرع وقت به سؤالات شما عزیزان پاسخ خواهند داد.